Verslaafd aan consultants

Vorige week zondag lieten we zien wat een feedback loop is, en dat er twee soorten bestaan: de balancerende feedback loop en de versterkende feedback loop. We stelden ook dat een balancerende loop een systeem in stand houdt, en een versterkende loop een systeem kapot maakt. Op die manier kreeg je mogelijk de indruk dat een balancerende loop ‘goed’ is, en een versterkende loop ‘slecht’.

Maar dat klopt niet. Feedback loops zijn op zich niet positief of negatief, ze zijn fundamenteel neutraal. Een andere naam voor balancerende feedback loop is vicieuze cirkel, een andere naam voor versterkende feedback loop is virtueuze cirkel. Iemand die elk probleem oplost door te gaan drinken, zit in een balancerende feedback loop. Iemand die aan zelfvertrouwen wint na elk geslaagd sociaal contact, zit in een versterkende feedback loop. Of vicieuze en virtueuze cirkels als positief of negatief worden ervaren, ligt in ‘the eye of the beholder’.

We illustreerden beide loops met een diagram, die laten zien hoe de verschillende krachten op elkaar inwerken. Beide diagrammen waren zeer eenvoudig, omdat we eenvoudigweg de balans van het fietsen demonstreerden. Als we dergelijke diagrammen gaan gebruiken om een complexere werkelijkheid te gaan modelleren, worden ze natuurlijk ook snel gecompliceerd. Dit soort diagram noemen we eenvoudigweg een Causal Loop Diagram. Als je de term even googlet, vind je er honderden.

Archetypes

In CLDs gaan we balancerende en versterkende feedback loops combineren tot complexere structuren. Toen systeemdenkers ze begonnen toe te passen om allerlei soorten systemen te gaan modelleren, merkten ze dat dezelfde patronen steeds terugkeerden, ongeacht het onderwerp of vakgebied. Je kan alle systemen gaan modelleren, of ze nu biologisch, sociologisch, technisch, astronomisch, of geologisch zijn, en toch steeds dezelfde modellen zien terugkeren. Het lijkt alsof we van systemen abstracties kunnen maken die even fundamenteel zijn als de wetten van Newton.

Deze patronen noemen systeemdenkers dan archetypes. Het zijn basisvormen die gemakkelijk te herkennen zijn, en daardoor het aanleren van systeemdenken versnellen. We bekijken er eentje.

De vloek van de consultant

Stel je een team voor met een occasioneel terugkerend probleem. Stel je een team voor dat af en toe, bij het verwerken van een dossier, op een wettelijk probleem stuit. Telkens als dit gebeurt, kost dat het team nogal wat tijd om uit te zoeken wat de wet precies zegt, en hoe ze daarop een antwoord moeten formuleren. Ze slagen er telkens wel in, maar het kost tijd en middelen, en niemand doet het graag.

Een alternatief stelt zich voor. Wanneer we een legaal probleem hebben, kunnen we ook gewoon een Legal Advisor inhuren. Die lost elk probleem snel op, en met veel plezier.

Nu kunnen we, telkens als we een legaal probleem hebben, kiezen. Gaan we voor de interne oplossing, of voor de externe interventie van de consultant? Het resultaat is gelijkwaardig, maar de consultant is sneller, en moeiteloos. Het spreekt voor zich dat, wanneer we even kost buiten beschouwing laten, veel teams spontaan zullen kiezen voor de consultant.

En daar is niks mis mee. Maar er is wel een neveneffect. Omdat het gemakkelijker is om voor de consultant te kiezen, vermindert stilaan het vermogen binnen het team om met wettelijke problemen om te gaan. De persoon die dat nog het liefste deed gaat misschien met pensioen. Er wordt stilaan vergeten hoe je nu ook weer in het wetboek duikt. De kennis verdwijnt geleidelijk. Na verloop van tijd is het team niet langer in staat om zelf wettelijke problemen op te lossen, iets wat ze vroeger wel autonoom konden. Nu zijn ze afhankelijk van de consultant. De keuze die ze oorspronkelijk hadden, tussen de interne oplossing en de externe interventie, is niet langer een keuze.

Shifting the burden

Het patroon, of archetype, dat we hier beschrijven heet in het jargon van systeemdenkers ‘shifting the burden’. In een CLD ziet het er als volgt uit. Links zie je het basismodel, en rechts zie je het archetype in de context van ons scenario.

Bron: Wikipedia

Je ziet hetzelfde patroon opduiken telkens wanneer gekozen wordt voor een symptomatische oplossing (we huren een consultant) in plaats van een fundamentele oplossing (we worden beter in omgaan met legale problemen).

“Het probleem wordt opgelost door een eenvoudige oplossing met onmiddellijk effect, waardoor ‘de symptomen worden genezen’. De primaire oorzaak van het probleem wordt over het hoofd gezien, omdat de remedie veeleisend is en geen onmiddellijk resultaat heeft. De oorzaak van het probleem moet op de lange termijn worden geïdentificeerd en opgelost, waarbij de verslaving aan de symptomatische remedie afneemt.” — Wikipedia

Shifting the burden heeft ook een alternatieve naam: Addiction, verslaving. Je kunt immers meteen zien hoe het patroon werkt in het geval van een verslaving. Vervang probleem door ‘ik voel me miserabel’, de fundamentele oplossing door ‘hulp zoeken om op een blijvende manier te leren omgaan met je problemen’, en symptomatische oplossing door ‘de snelle fix van de alcohol’, en je ziet meteen dat het neveneffect verslaving is.

Zoek de neveneffecten

Causal Loop Diagrams en archetypes zijn leerzame hulpmiddelen. Waar ze ons van dienen te overtuigen, is dat de werkelijkheid niet eenvoudigweg lineair is. Dat wil zeggen dat we niet enkel kunnen denken in termen van oorzaak en gevolg, en daar een eenvoudige lijn tussen kunnen trekken.

In een systeem waarin zich feedback loops bevinden, beïnvloedt het gevolg opnieuw de oorzaak, in meer of mindere mate, en vroeger of later.

De les die shifting the burden ons tracht mee te geven, is dat er altijd neveneffecten zijn. En die zijn niet altijd gewenst, ze kunnen op lange termijn negatief werken, als we ze niet in de gaten houden. Ik gebruik het archetype vaak wanneer ik met iemand in dialoog ga over het structureel inzetten van interne specialisten in ondernemingen, die samenhokken in gecentraliseerde teams, om lokale teams te adviseren. Op lange termijn kan dit de autonomie en het beslissingsvermogen van die teams aantasten.

Ik zeg niet dat dit per definitie verkeerd is, maar ik zeg wel: zoek de neveneffecten, en zorg ervoor dat die jou niet misvallen.

(Photo credit: Hunters Race via unsplash)